มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานานมฺปิ ‘เอส ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส พฺราหฺมณกุเล, เอส เวสฺสกุเล, เอส สุทฺทกุเล; เอส ปน มนุสฺเสสุ ราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เอตสฺส ทุติยํ วา ตติยํ วา ฐานนฺตรํ กโรนฺโต ปริจารโก หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี’ติ ปชานาติ ฯ เตสุ จ กมฺเมสุ ‘อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺขิสฺสติ, ทุพฺพลํ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตี’ติ ปชานาติฯ

ตถา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺเตสุเยว เยน นีหาเรน วิปสฺสนา อารทฺธา, ‘เอส อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, เอส อรหตฺตํ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส อนาคามีเยว ภวิสฺสติ, เอส สกทาคามีเยว, เอส โสตาปนฺโนเยว; เอส ปน มคฺคํ วา ผลํ วา สจฺฉิกาตุํ น สกฺขิสฺสติ, ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนายเมว ฐสฺสติ; เอส ปจฺจยปริคฺคเหเยว, เอส นามรูปปริคฺคเหเยว, เอส อรูปปริคฺคเหเยว, เอส รูปปริคฺคเหเยว ฐสฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถาเปสฺสติ, เอส กิญฺจิ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสตี’ติ ปชานาติฯ

กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ ‘เอตสฺส ปริกมฺมมตฺตเมว ภวิสฺสติ, นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสติ; เอส ปน นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสติ, อปฺปนํ ปาเปตุํ น สกฺขิสฺสติ; เอส อปฺปนํ ปาเปตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี’ติ ปชานาตีติฯ

ตติยพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

จตุตฺถพลนิทฺเทโส

[812] จตุตฺถพลนิทฺเทเส ขนฺธนานตฺตนฺติ ‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป.… อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามา’ติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปชานาติฯ เตสุปิ ‘เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ…เป.… เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธฯ เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป.… เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ…เป.… เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป.… เอกวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ…เป.… พหุวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ’ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส นานตฺตํ ปชานาติฯ อายตนนานตฺตนฺติ ‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป.… อิทํ ธมฺมายตนํ นามฯ ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปชานาติฯ ธาตุนานตฺตนฺติ ‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป.… อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’ติ เอวํ ธาตุนานตฺตํ ปชานาติฯ